Par Katy Bernard, Maître de Conférences d’occitan, Université Bordeaux Montaigne
Enluminure datant du XIIIème siècle et représentant Guillaume IX d’Aquitaine, grand-père d’Aliénor d’Aquitaine.
Sos parents amei sos grand-parents
Alienòr vadut de l’union de Guilhèm X d’Aquitània e d’Ainòr (o Aenòr) de Châtellerault. Es son ainada. Egau, ni la data ni lo quite lòc exact d’aquera neishença ne son pervinguts dinc a nosauts. Botan qu’Alienòr vit lo jorn en 1122 o 1124 a Belin-Beliet, en Bordalés, o a Bordèu medís o benlèu encara a Nieul-sur-l’Autise, en Vendèa, on se tròba l’abadia dens laquau repausa Ainòr de Châtellerault. De l’union de Guilhèm X e d’Ainòr, neishuren dus autes mainatges : Petronilha e Guilhèm Agret.
Maugrat que sii pas estat l’ainat, aquò’s Guilhèm Agret, en sa qualitat de gojat, qu’auré discut eretar de las tèrras de son pair. Mès sa mòrt, susvinguda quand n’èra pas qu’un nanòt, ne’n decidit autament. Alienòr, l’ainada, fut designada per son pair coma son eretèira d’abòrd que vit que la mòrt lo venèva cúlher, n’avèva pas que 38 ans. Se rendèva a Sent-Jacme-de-Compostèla. Es alà que repausa. Aquò’s a son sobiran lo rei de França Loís VI lo Gròs, qu’avèva hidat sa hilha ainada mei sa capdeta, Petronilha. Guilhèm X demandava tanben au rei de França que trobèsse un espós a son eretèira.
Aquò’s atau que l’eretèir de la corona de França, Loís, esposèt Alienòr lo 25 de julhet 1137, quate mes o atau après la mòrt de Guilhèm X, en la catedrala Sent-Andriu de Bordèu. Alienòr avèva 13 o 15 ans. Incarnava la poissanta Aquitània, la de son pair ben-de-verai, que fenirà pr’estar celebrat coma sent, amei tanben la de son grand-pair, mòrt devèrs 1126. Guilhèm IX d’Aquitània es lo purmèir trobador coneishut. Es lo quite modèle daus grands senhors-poètas. Fit egau mantun còp escandale au cors de sa vita – viscut 54 ans – sustot quora entretingut una ligança adultèra damb la hemna d’un de sos vassalhs : Dangeirosa (o Amaubèrga) de l’Isle-Bouchard, esposa dau vescomte Aimeric Ièir de Châtellerault.
Pr’era, Guilhèm lo Trobador compausèt probable las cançons que son, fauta de tralhas anterioras, la premèira manifestacion de la fin’amor, dishuda en francés amour courtois. Pr’era, repudièt la qu’èra estada son esposa pendent quauque vint ans, Filipà de Tolosa. Fut excomuniat. Quala que sii estada l’opinion de la societat de son temps, lo duc installèt la vescontessa en son palai de Peitieus mès ne la poscut briga esposar. Aquò’s d’aquesta ligança entre lo duc e sa vassalha que fut decidit lo maridatge de Guilhèm X e d’Ainòr. Guilhèm X èra lo hilh legitime de Guilhèm IX e de Filipà. Ainòr èra la dòna legitima de Dangeirosa e d’Aimeric. Maugrat l’afront, aqueth maridatge estut una bèra compensacion per Aimeric, son linhatge montèt singularament en grade.
Sos marits mei sos mainatges
Dau maridatge d’Alienòr e de Loís VII, neishuren duas dònas : Maria de Champagne e Alix (o Aelís) de Blois.
Maria que devingut, per son maridatge damb Enric Ièir, comtèssa de Champagne neishut en 1145. Maria es mei que mei coneishuda pr’auger presidat a la creacion dau roman de Crestian de Troyes relatant las amors de Lancelòt e de Guenièvra : Lo Chivalèir de la Carreta.
Alix que devingut, per son maridatge damb Tibaud V, comtèssa de Blois neishut en 1150, dus ans davant que sos parents se separèssen.
Pòden, d’una certana faiçon, qualificar las neishenças d’aqueth premèir maridatge de « miraculosas ». La neishença de Maria ven ueit ans après lo maridatge de Loís e d’Alienòr amei dens un contèxte delicat pr’au rei e la reina de França. Aqueths-aquí son en guèrra, dempuei 1141-1142, contre un de sos mei poderós rivaus : Tibaut, IVau comte de Blois e IIau comte de Champagne (lo pair d’aqueths que devindràn los espós de Maria e d’Alix). Dens aqueth contèxte desjà mauaisit, Alienòr pòrta en mei lo pes de la culpabilitat de ne pas auger balhat nat eretèir a la corona. Auré hèit un avortament au començament de son maridatge, en 1138, e desempuei n’i n’avèva augut mei nat aute signe qu’estusse gròssa. En 1144, Alienòr, fòrt tartucada a prepaus de sa capacitat d’auger mainatges, damanda a s’entretenir d’aquò damb una de las mei grandas figuras religiosas dau temps : Bernat de Clairvaux – Sent Bernat -. A, d’aqueth temps, 20 o 22 ans. Dens aquesta devisada qu’obten damb lo sent òme, eth li auré dit que s’intercediva auprès dau rei per establir la patz damb Tibaut, jonheré sas pregàrias a las sònas per l’amor que Diu li acòrde d’auger mainatges. Atau estut fèit. Maria arribèt l’annada d’après…
La seconda dòna de Loís VII e d’Alienòr devèva arribar cinc ans après e dens de las condicions gaire mens « miraculosas ». En 1149, Loís VII e Alienòr se’n tornan de la seconda crosada, son partits dempuei 1147. Aquera crosada n’es estada qu’una sequèla de destorns dont l’episòdi d’Antiòcha, principautat tinguda per l’oncle pairau d’Alienòr, Ramon, damòra l’episòdi major. Aquò’ra en març de 1148. Alienòr avèva alavetz manifestat, jogant la carta de la consanguinitat, son quite desir de se desligar dau maridatge damb Loís, çò qu’èra d’ordinari l’apanatge daus òmes. Aquò’s seriosament de grinha que quitan Loís e Alienòr, en abriu de 1149, las tèrras d’Orient. Per se’n tornar en França, passan per Italia. Hèsen escala en çò dau papa Eugèni III, dens sa residéncia de Tusculum, amei lo papa entrepren de los reconciliar, anant dinc a los tornar maridar. Alix neishèva dens lo corrent de l’annada d’après. Maugrat aquera reconciliacion papala mei aquera seconda neishença, aqueth maridatge ne tindré pas bèra pausa encara.
Alienòr mei Enric Plantagenêt se rencontran pendent l’estiu de l’annada 1151, a la cort de França. Quauques nau mes après, l’anullacion dau maridatge de Loís e d’Alienòr es prononciada, lo 21 març de 1152, au concili de Beaugency. Alienòr esposa Enric Plantagenêt dus mes après, lo 18 de mai de 1152, en la catedrala Sent-Pèir de Peitius. A 28 o 30 ans, eth 19. Si, dinc aquí, Alienòr avèva poscut auger quauque chic cranhença per tan qu’a sa capacitat d’auger mainatges, damb Enric, las cranhenças se discuren envolar completament.
Représentation du mariage de Louis VII et Aliénor d’Aquitaine extraite des Grandes chroniques de France
Pendent las quinze purmèiras annadas de lur maridatge, au mèsma temps que bastissèvan e gobernavan çò qu’aperan anueit l’emperi Plantagenêt (constituit mei que mei d’Anglatèrra, d’una partida dau País de Gallas e d’una partida d’Irlanda, de Bretanha e, solide, de Normandia amei d’Aquitània), conceburen ueit dròlles (benlèu n’i n’augut tanben un mòrts tanlèu neishut, çò que haré nau de verai).
Tanlèu 1153, neishèva un purmèir hilh : Guilhèm. Enric e Alienòr èran lavetz tan solament duc e duquessa d’Aquitània e de Normandia. Malurosament, Guilhèm ne devèva pas viure bèra pausa, mès plan d’autes mainatges sheguirén, a barrei losquaus daus hilhs, que tant avèvan estat a díser dau temps de la purmèira union d’Alienòr.
En 1155, quan èran vinguts, l’annada d’avant, rei e reina d’Anglatèrra, vadèva Enric que damoraré dens l’Istòria damb lo chafre d’Enric lo Juene Rei – èra estat coronat e pr’aquò associat au règne de son pair, en 1170 – mès se morit, en 1183, bèra pausa davant de li poder succedir.
En 1156 neishut la purmèira dòna dau coble, Matilda, que vingut duquessa de Saxa per son maridatge damb lo duc Enric lo Lion. Se morit la medissa annada que son pair, en 1189.
En 1157 neishèva a son torn lo que damorarè per totjamèi dens l’Istòria coma un grand guerrièr apuei un grand rei e lo hilh mei estimat de sa mair, lo legendari Ricard. Atau coma son arrèir-grand-pair Guilhèm IX, Ricard incarnava l’imatge dau grand sénher-trobaire. De las cançons d’eth an estat conservadas. Ricard, ben lèu sonat Còr de Lion, succedit a son pair quora se morit en 1189.
En 1158, l’annada on Enric II espandèva son poder sus una partida dau País de Gallas, neishut Jaufre. Per son maridatge damb Constància, l’eretèira dau ducat de Bretanha – territòri qu’Enric II poiré en 1166 – , portaré lo nom de Jaufre de Bretanha. Coma sos frairs Guilhèm e Enric, devèva quitar aqueth monde plan davant son pair. La mòrt s’emportèt Jaufre en 1186. Fut eth tanben un grand sénher-poèta.
En 1161, neishut una auta Alienòr. Es coneishuda damb lo nom d’Alienòr de Castilha, país dont fut la reina dinc a 1214, annada de sa mòrt, au costat de son espós lo rei Alfons VIII. Estut la sola de las dònas d’Alienòr d’Aquitània († 1204) que li susviscut. De fèt, Jana, neishuda en 1165, divèva morir la medissa annada que son frair Ricard, en 1199. End’aquera data, Maria de Champagne e Alix de Blois, sas miejas-sòrs, avèvan desjà quitat aqueth monde. Maria en 1198, Alix, envèrs 1195. Jana estut reina de Sicilia dinc a la mòrt de Guilhèm lo Bon, son premèir espós, apuei vingut comtèssa de Tolosa auprès de son second mei darnèir espós, Ramon VI.
Enfin, en 1166, vingut Jan, mei coneishut coma Jan Shens Tèrra. Quora Alienòr mit Jan au monde, avèva 42 o 44 ans. En 1177, Enric II cedèt a Jan la corona d’Irlanda qu’avèva conquerida l’annada de davant. Aquò’s tanben Jan que, en 1199, quora se morit son frair Ricard Còr de Lion, vingut eretèir de la corona d’Anglatèrra mei de las autas tèrras de l’emperi Plantagenêt (sonque Bretanha qu’èra revinguda end’Artús, lo hilh de son frair Jaufre). Jan se morit en 1216. Estut lo sol daus hilhs d’Alienòr que li susviscut. Mès l’emperi tau que l’avèva recebut Jan ne susviscut ponh a la mòrt d’Alienòr en 1204. Aquera annada, quasi en medís temps que sa mair, Jan se perdut la Normandia e Peitieus.
D’Enric II a Jan Shens Tèrra : daus hilhs shens descendença (legitima) mai daus rèr-hilhs escartats de la corona.
Se Ricard poscut succedir a son pair, ‘quò’s a causa qu’Enric lo Juene Rei èra mòrt shens descendença. Se Jan poscut succedir a Ricard, ‘quò’s que ‘queth-aquí n’avèva briga de descendença legitima (auré augut dus gojats de duias de sas mestressas) amei que los meinatges de Jaufre, Alienòr amei Artús de Bretanha furen escartats de la corona d’Anglatèrra.
Enluminure représentant Thibaut Ier de Navarre, dit « Thibaut le Chansonnier »
Quauques-uns de sos (autes) rèr-hilhs e de sos arrèir-rèr-hilhs
Alienòr d’Aquitània augut en tot un quarantenat de rèr-hilhs (shens comptar los illegitimes, Jan Shens Tèrra, pr’exèmple, augut 15 mainatges de sas mestressas).
A barrei los mainatges de Maria de Champagne, comptam Enric II de Champagne, que vingut rei de Jerusalem, e Tibaut III de Champagne que succedit a son frair au cap dau comtat. Tibaut III de Champagne es lo pair d’un aute grand sénher-poèta, lo trobaire-rei de Navarra, Tibaut IV de Champagne (mei Ièir de Navarra) discut lo Cançonèir.
A barrei los mainatges d’Alix de Blois, comptan, pr’exèmple, Adelaïda (o Alix) que fut abadessa de Fontevrault e a laquau sa grand-mair semblèt fòrt estacada se’n creden las donacions que li a hèitas.
A barrei los mainatges de Matilda de Saxa, Oton IV de Brunswick se distinguit en devenent emperador roman germanic.
A barrei los mainatges d’Alienòr reina de Castilha, i augut Berenguièra que vingut reina de León e que fut la mair de Ferdinand III de León, rei de Castilha. I augut autanplan Urracà que vingut reina de Portugau apuei, solide, Blanca que vingut, gràcia au causit de sa grand-mair (èra en liça damb sa sòr Urracà), aquera famosa reina de França qu’enfantèt Sent Loís e que menhèt d’una man de mèste la regença dau reiaume pendent, notadament, la Crosada contra los Albigés dont contribuèt a rénder la corona victoriosa au detriment de son cosin german, Ramon VII de Tolosa.
A barrei los mainatges que balhèt Jana d’Anglatèrra a son second espós, lo comte Ramon VI de Tolosa, i augut de fèt aqueth Ramon que lutèt damb son pair apuei shens eth per conservar lo comtat de Tolosa au còr de la turmenta de la Crosada albigesa.
A barrei los mainatges legitims qu’augut Jan damb sa seconda esposa Isabèla d’Engolèsme, comptan Enric III que succedit a son pair sau tròne d’Anglatèrra, a la mòrt de ‘queth-aquí, en 1216. Comptan autanplan Jana que vingut reina d’Escòcia apuei Isabèla que vingut imperadora e reina au costat de son espós Frederíc II, emperador roman germanic, rei de Sicília.
Après Enric III, lo hilh de Jan Shens Tèrra, dètz reis Plantagenêt se succediren sau tròne d’Anglatèrra dinc a Ricard III.
Atau es que lo sang d’Alienòr mei de sa sequèla fut meilat a las dinastias grandas, europeanas mei que mei, de l’Atge Mejan.
Pour d’autres détails
ALIÉNOR D’AQUITAINE sous la direction de Martin AURELL, 303, Arts, Recherches et Créations, hors série n° 81, 2004.
AURELL Martin, L’Empire des Plantagenêt 1154-1224, Paris, Éditions Perrin, 2003.
BERNARD Katy, Les mots d’Aliénor, Aliénor d’Aquitaine et son siècle, Bordeaux, éditions confluences, 2015.
DE MASCUREAU Marie-Aline, « Chronologie », Aliénor d’Aquitaine sous la direction de Martin AURELL, 303, Arts, Recherches et Créations, hors série n° 81, 2004, p. 218-223, reprise dans LABANDE Edmond-René, Pour une image véridique d’Aliénor d’Aquitaine, La Crèche, Geste éditions/Société des Antiquaires de l’Ouest, 2004, p. 121-151.
L’EMPIRE DES PLANTAGENÊTS, D’ALIÉNOR À RICHARD CŒUR DE LION, L’Histoire Éditions, n° 59, 2013.
LABANDE Edmond-René, Pour une image véridique d’Aliénor d’Aquitaine, La Crèche, Geste éditions/Société des Antiquaires de l’Ouest, 2004, p. 121-151.
MEDIEVAL LANDS, A PROSOPOGRAPHY OF MEDIEVAL EUROPEAN NOBLE AND ROYAL FAMILIES by Charles CAWLEY, http://fmg.ac/Projects/MedLands/